Tất niên là một phong tục truyền thống quan trọng của người Việt Nam, đánh dấu việc kết thúc năm cũ và chuẩn bị đón chào năm mới. Tuy nhiên, không phải ai cũng hiểu rõ về nguồn gốc, ý nghĩa sâu sắc cũng như cách thức tổ chức tất niên của từng vùng miền. Hãy cùng The Vuon Luxury Garden khám phá chi tiết về truyền thống văn hóa đặc sắc này.
Tất niên, còn được gọi là lễ cúng tất niên hay tiệc tất niên, là một nghi thức truyền thống nhằm đánh dấu việc kết thúc một năm âm lịch và chuẩn bị bước sang năm mới. Đây là phong tục gắn liền với Tết Nguyên đán của người Việt Nam, mang ý nghĩa tạm biệt năm cũ và chào đón những điều tốt lành sắp đến.
Theo nhà văn hóa Nguyễn Xuân Hoa, nguyên Giám đốc Sở Văn hóa Thể thao tỉnh Thừa Thiên Huế, lễ cúng tất niên có lẽ xuất phát từ ảnh hưởng của văn hóa Trung Hoa thời cổ đại. Người Việt Nam áp dụng theo lối âm lịch (lịch trăng) và từ đó hình thành nên phong tục Tết Nguyên đán cùng với nghi lễ tất niên.
Đối với người phương Đông, đặc biệt là Việt Nam, Trung Hoa và một số nước chịu ảnh hưởng văn hóa Trung Hoa cổ đại như Nhật Bản, Triều Tiên, ngày chuyển giao năm cũ và năm mới được xem rất quan trọng. Vì vậy, cuối năm âm lịch, người dân thường tổ chức cúng tất niên để đánh dấu một năm đã qua và hướng đến những điều tốt đẹp cho năm mới.
Tất niên được tổ chức vào ngày cuối cùng của năm âm lịch, cụ thể là:
Ngày 30 tháng Chạp âm lịch (nếu năm đó là năm đủ)
Ngày 29 tháng Chạp âm lịch (nếu năm đó là năm thiếu)
Lễ tất niên thường diễn ra vào buổi chiều và buổi tối của ngày này. Người dân bắt đầu chuẩn bị từ sau ngày 25 tháng Chạp, trong đó những người kinh doanh thường làm lễ sớm hơn, còn các gia đình thông thường sẽ tổ chức gần ngày 30 Tết.
Thời điểm cúng tất niên thường là vào trưa hoặc chiều tối, khi mà cả gia đình đã chuẩn bị đầy đủ mâm cúng trang trọng, bày biện đẹp mắt theo phong tục từng gia đình và từng vùng miền.
Tất niên mang nhiều ý nghĩa sâu sắc trong đời sống tâm linh và văn hóa của người Việt:
Đánh dấu kết thúc năm cũ: Tất niên là dịp để mọi người nhìn lại những gì đã trải qua trong năm, những thành công và thất bại, để từ đó rút ra kinh nghiệm và bài học quý báu.
Thanh toán công nợ: Theo nhà văn hóa Nguyễn Xuân Hoa, tất niên là dịp người dân soát xét tất cả hoạt động gọi là công nợ trong năm. Người ta cố gắng trả hết nợ nần trước ngày 30 Tết, tránh không để nợ nần kéo dài sang năm mới. Điều này thể hiện tinh thần trong sạch, minh bạch khi bước vào năm mới.
Tưởng nhớ tổ tiên: Lễ cúng tất niên còn là dịp các thành viên trong gia đình tưởng nhớ ông bà, tổ tiên và cảm tạ trời đất về những gì đã ban tặng trong năm qua.
Sum vầy gia đình: Tất niên là dịp các thành viên trong gia đình tụ họp, ngồi lại với nhau sau một năm làm việc vất vả. Đây là thời khắc thiêng liêng khi mọi người chia sẻ những kỷ niệm, trải nghiệm và cùng nhau hướng tới một năm mới tốt đẹp hơn.
Chuẩn bị đón Tết: Để chuẩn bị cho lễ cúng tất niên, người dân dọn dẹp nhà cửa, sân vườn cho tươm tất, đặc biệt là chăm chút lau dọn bàn thờ gia tiên để rước ông bà vào dịp Tết.
Gắn kết cộng đồng: Ngoài gia đình, tất niên còn được tổ chức trong các công ty, doanh nghiệp như một bữa tiệc tổng kết năm, ghi nhận thành tựu và gắn kết tình cảm đồng nghiệp.
Người miền Bắc có phong tục bày mâm cúng tất niên với 4 bát 4 đĩa, thể hiện sự cân đối và hài hòa:
4 đĩa cúng bao gồm:
Thịt gà (thường là gà trống)
Giò lụa
Chả quế
Thịt heo và xôi gấc
4 bát cúng gồm:
Chân giò hầm măng
Canh bóng thả
Miến dong
Mọc nấm thả
Ngoài ra, nhiều gia đình miền Bắc còn biến tấu với các món như thịt đông, nem rán, nộm, gà tần, móng giò hầm măng, lưỡi heo, bóng nấu thập cẩm, miến nấu lòng gà, nhưng vẫn giữ được hương vị đặc trưng của vùng đất Bắc Bộ.
Miền Trung, với trung tâm là cố đô Huế, vẫn giữ được nghi lễ cúng tất niên truyền thống với cách sắp đặt cầu kỳ:
Bàn thượng: Bình hoa, mâm ngũ quả (phải có nải chuối tượng trưng cho sự sung túc), xôi, chè, con gà trống.
Bàn trung: Các món xào, bánh tét, bánh chưng, món mứt đa dạng.
Bàn hạ: Áo binh, hột nổ, khoai, sắn, đậu - những phẩm vật dành cho cô hồn vất vưởng không có gia đình thờ tự.
Những món ăn đặc trưng của tất niên miền Trung gồm: cá chiên, thịt ram, miến Huế, canh măng khô, thịt heo luộc, gà bóp rau răm, thịt đông, chả Huế, dưa món, giá chua.
Mâm cúng tất niên miền Nam thường bao gồm:
Mâm ngũ quả
Trà, rượu, trầu cau
Bánh tét
Nhang, nến, giấy tiền vàng mã
Mâm thức ăn (chay hoặc mặn)
Những món ăn phổ biến:
Thịt heo luộc, heo quay
Canh khổ qua nhồi thịt
Thịt kho hột vịt
Gỏi tôm thịt
Chả giò
Dưa giá, củ kiệu
Canh măng
Bánh tét
Tiệc tất niên tại nhà là cơ hội tuyệt vời để gia đình sum vầy. Người thân phương xa trở về sau những ngày tháng tha hương, cùng nhau quây quần bên mâm cỗ, kể lại những chuyện đã qua và chào đón năm mới với những điều tốt đẹp.
Gợi ý thực đơn tất niên tại nhà:
Khai vị: Salad, súp cua, chả giò
Món chính: Kết hợp món mặn (cơm chiên dương châu, tôm chiên sả, gà nướng mật ong) và lẩu (lẩu Thái, lẩu gà, lẩu bò)
Tráng miệng: Bánh flan, rau câu dừa, trái cây tươi
Tất niên công ty là bữa tiệc quy mô lớn hơn, đóng vai trò như một buổi tổng kết để ghi nhận thành tựu trong năm. Đây cũng là dịp gắn kết tình cảm đồng nghiệp, gửi lời tri ân và tạo động lực cho năm mới phát triển.
Tất niên không chỉ đơn thuần là một bữa ăn hay một nghi lễ, mà còn là biểu tượng của văn hóa Việt Nam, thể hiện tình cảm gia đình, lòng hiếu thảo với tổ tiên và tinh thần đoàn kết cộng đồng. Dù thời đại có thay đổi, tất niên vẫn giữ được vị trí quan trọng trong lòng người Việt, là cầu nối giữa quá khứ và tương lai, giữa truyền thống và hiện đại.
Hiểu được ý nghĩa sâu sắc của tất niên, chúng ta sẽ trân trọng hơn những giá trị văn hóa truyền thống và tiếp tục truyền lại cho thế hệ sau, để phong tục đẹp này mãi mãi được lưu giữ trong tâm hồn mỗi người con đất Việt.
